Ono što posebno zabrinjava jeste šta bi se moglo desiti ukoliko se ovaj konflikt proširi na susjedne zemlje - Liban, Sirija, a možda i Iran. Koja je geneza ovog sukoba Izraela i Palestinaca? Otkud tolika mržnja i netrpeljivost te kako je uopšte sve počelo?

 

 

Da bi se shvatila suština treba se vratiti u prošlost. Osmansko carstvo je kontrolisalo taj dio Bliskog istoka još od ranog 16. vijeka sve dok ona nije “prepuštena” Britancima nakon Prvog svjetskog rata. Tada i kreću prvi pokušaji oblikovanja neke nove mape “modernog Bliskog istoka”, uključujući palestinske teritorije.

 

Palestinci citiraju seriju pisama iz 1915. do 1916. između emira Meke i britanskog visokog komesara u Egiptu, poznatih kao Mekmahon-Husein prepiska, u kojima se navodi obećanje nezavisne arapske države. Sporazumom Sajks-Piko koji je tajno pregovaran između Britanije i Francuske, 1916. godine, predviđao je da se Bliski istok podijeli na sfere uticaja Velike Britanije i Francuske.

 

Ipak, najznačajniji događaj koji je posijao najveće sjeme razdora, te se može smatrati glavnim uzrokom svih današnjih previranja na ovim prostorima, desio se 2. novembra 1917. godine kada je tadašnji ministar spoljnih poslova Velike Britanije, Artur Balfur napisao pismo Lajonelu Volteru Rotšildu, istaknutom članu britanske jevrejske zajednice. Pismo je bilo kratko, samo 67 riječi, ali je njegov sadržaj kasnije imao seizmički efekat na prostore Bliskog istoka koji se, nažalost, i danas osjećaju. Za Izraelce je to tada bila poruka koja označava formalni iskaz prava izraelske države na postojanje, a za Palestince, to je bio rani znak da bi mogli ostati bez zemlje.

 

 

Balfur je tada britansku vladu obavezao na “uspostavljanje u Palestini nacionalnog doma za jevrejski narod”. Pismo je inače poznato kao Balfurova deklaracija. U suštini, London je tada obećao Jevrejima zemlju u kojoj su tada palestinski arapski starosjedioci činili više od 90 odsto stanovništva. Britanski mandat je ostvaren 1923. i trajao je do 1948. Tokom tog perioda, Britanci su omogućili masovnu imigraciju Jevreja. Mnogi novi stanovnici tada su bježali od nacizma u Evropi.

 

Palestinci su bili uznemireni zbog promjene demografije i britanske konfiskacije njihove zemlje. Eskalacija tenzija je na kraju dovela do arapske pobune, koja je trajala od 1936. do 1939. godine. Novoformirani Arapski nacionalni komitet pozvao je 1936. Palestince da započnu generalni štrajk, obustave plaćanje poreza i bojkotuju jevrejske proizvode u znak protesta protiv britanskog kolonijalizma i rastuće imigracije Jevreja. Štrajk su brutalno ugušili Britanci.

 

Druga faza pobune počela je krajem 1937. godine, a predvodio ju je palestinski seljački pokret otpora, koji je “ciljao” britanske snage i kolonijalizam. Do druge polovine 1939. Britanija je okupila 30.000 vojnika u Palestini. Sela su bombardovana, a administrativni pritvori i ubistva po kratkom postupku bili su široko rasprostranjeni. Britanci su tada sarađivali sa jevrejskom naseljeničkom zajednicom te je formirana naoružana grupa nazvana - Specijalni noćni odredi.

 

Unutar Jišuva, zajednice naseljenika, oružje je tajno uvezeno i fabrike oružja su osnovane da bi proširile Haganu, jevrejsku paravojsku koja je kasnije postala jezgro izraelske vojske. U te tri godine pobune, 5.000 Palestinaca je ubijeno, 15.000 do 20.000 je ranjeno, a 5.600 je zatvoreno.

 

 

Do 1947. godine jevrejska populacija je porasla na 33 procenta Palestine, ali je posjedovala samo šest procenata zemlje. UN su tada usvojile Rezoluciju 181, kojom se poziva na podjelu Palestine na arapsku i jevrejsku državu. Palestinci su odbacili istu, jer je njom bilo predviđeno da oko 55 odsto teritorije pripadne jevrejskoj državi, uključujući većinu plodnog priobalnog regiona. U to vrijeme, Palestinci su posjedovali 94 odsto istorijske Palestine i činili su 67 odsto njenog stanovništva.

 

Nakon isteka britanskog mandata 14. maja 1948. godine Izrael objavljuje svoje osnivanje i kreće u vojnu operaciju proširivanja granica jevrejske države koja je trebalo da se rodi. Tada dolazi i do prvog arapsko-izraelskog rata, kada koalicija arapskih država, u savezu sa palestinskim frakcijama, napada izraelske snage. Na kraju, Izrael dobija kontrolu nad još većim dijelom teritorije, ne uključujući područja Zapadne obale i pojasa Gaze. Procjenjuje se da je 700.000 Palestinaca pobjeglo ili protjerano sa svoje zemlje u ono što Palestinci nazivaju nakba ili katastrofa na arapskom. Borbe su okončane u januaru 1949. nakon primirja između Izraela i Egipta, Libana, Jordana i Sirije. Generalna skupština UN tada donosi novu rezoluciju koja poziva na pravo na povratak palestinskih izbjeglica.

 

U tom periodu zauzeto je 78 odsto istorijske Palestine. Preostala 22 procenta podijeljena su na ono što danas predstavlja Zapadna obala i pojas Gaze. Procjenjuje se da je 750.000 Palestinaca protjerano iz svojih domova.  Danas njihovi potomci žive u Libanu, Siriji, Jordanu i Egiptu.

 

Desetak godina kasnije, tačnije 1964. godine, formirana je Palestinska oslobodilačka organizacija (PLO), a godinu dana kasnije i politička partija Fatah. Izrael, međutim, 1967. godine okupira ostatak istorijske Palestine uključujući pojas Gaze, Zapadnu obalu, istočni Jerusalim, sirijsku Golansku visoravan i egipatsko Sinajsko poluostrvo tokom Šestodnevnog rata protiv koalicije arapskih armija.

 

Iste te godine formiran je Marksističko-lenjinistički narodni front za oslobođenje Palestine. Tokom naredne decenije, niz napada i otmica aviona od strane “ljevičarskih grupa” skrenuo je pažnju svijeta na nevolju Palestinaca. U isto vrijeme počela je i izgradnja jevrejskih naselja na okupiranoj Zapadnoj obali i pojasu Gaze. Stvoren je dvostepeni sistem sa jevrejskim naseljenicima koji su imali sva prava i privilegije da budu državljani Izraela, dok su Palestinci morali da žive pod vojnom okupacijom koja im je zabranjivala bilo kakav oblik političkog ili građanskog izražavanja.

 

 

Prva palestinska intifada izbila je u pojasu Gaze u decembru 1987. nakon što su četvorica Palestinaca poginula kada se izraelski kamion sudario sa dva kombija sa palestinskim radnicima. Protesti su se brzo proširili na Zapadnu obalu. To je takođe dovelo do osnivanja pokreta Hamas, izdanka Muslimanske braće, koji se zakleo na uništenje Izraela, priznajući granice iz 1967. godine, ali ne i državu Izrael.

 

Ovaj događaj ponovo je podstakao međunarodnu zajednicu da traži rješenje za ovaj višedecenijski sukob. Palestinci su tražili da istočni Jerusalim, koji uključuje mjesta koja su sveta za muslimane, Jevreje i hrišćane, bude glavni grad njihove države. Izrael je, međutim, smatrao da je Jerusalim njihov glavni grad, iako to nije široko priznato na svjetskoj sceni.

 

 

Prema riječima profesora Srđe Trifkovića sukob Arapa i Jevreja, nažalost, pretvoren je u civilizacijski i vjerski sukob izvan realpolitike. Kako kaže, prema povelji Hamasa, cjelokupna istorijska Palestina, od rijeke Jordan do Sredozemnog mora, od Tiberijskog jezera i Galileje do Akabskog zaliva - islamski je vakuf u neotuđivom vlasništvu cijele zajednice pravovjernih.

 

- Za pravoverne muslimane trajno mirovno rešenje uistinu je strukturno nemoguće, jer bi svaki kompromis koji obuhvata legitimisanje Izraela bio ne samo izdajnički nego i bogohulni čin. Sa druge strane, jevrejski je stav da je savremena država Izrael oličenje biblijskog zaveta, zapravo vakuf pod drugim imenom. Sekularni cionisti, uključujući pokojnu premijerku Goldu Meir, koja je rekla da “Izrael postoji kao ispunjenje obećanja koje je dao sam Bog”, koristili su takve tvrdnje kao propagandno oruđe kad god je to odgovaralo njihovim potrebama. Da zaključim, spoj religije i nacionalizma u arapsko-izraelskom sporu pokazao se krajnje štetnim  po mirovni proces i potragu za trajnim rešenjem - istakao je Trifković.

 

Intifada je okončana potpisivanjem sporazuma iz Osla 1993. i formiranjem Palestinske vlasti (PA), privremene vlade kojoj je dodijeljena ograničena samouprava u džepovima okupirane Zapadne obale i pojasa Gaze.

 

PLO je priznao Izrael na osnovu rješenja o dvije države i efektivno potpisao sporazume koji su Izraelu dali kontrolu nad 60 odsto Zapadne obale i velikim dijelom kopnenih i vodnih resursa te teritorije.

 

PA je tada trebalo da napravi put za prvu izabranu palestinsku vladu koja će voditi nezavisnu državu na Zapadnoj obali i u pojasu Gaze, ali to se nikada nije dogodilo. Neriješena su ostala i ključna pitanja poput izraelskih naselja na Zapadnoj obali i statusa Jerusalima, koji Palestinci vide kao glavni grad bilo koje buduće države.

 

Izrael je 1995. izgradio elektronsku ogradu i betonski zid oko pojasa Gaze, prekidajući interakcije između podijeljenih palestinskih teritorija.

 

 

Druga intifada počela je 28. septembra 2000. godine, kada je opozicioni lider Likuda Ariel Šaron napravio provokativnu posjetu kompleksu džamije Al-Aksa. Incident je izazvao široku oružanu pobunu. Tokom intifade, Izrael je nanio neviđenu štetu palestinskoj ekonomiji i infrastrukturi. Izrael je ponovo okupirao područja pod upravom palestinske uprave, nakon čega se na stotine hiljada jevrejskih doseljenika preselilo na ova područja.

 

Lider PLO-a Jaser Arafat umro je 2004. godine, a godinu dana kasnije, druga intifada je završena - izraelska naselja u pojasu Gaze su razbijena, a izraelski vojnici i 9.000 doseljenika napustili su enklavu.

 

Palestinci 2006. godine po prvi put glasaju na opštim izborima i Hamas osvaja većinu, nakon čega izbija građanski rat Fataha i Hamasa, koji je trajao mjesecima, što je rezultovalo smrću stotina Palestinaca. Hamas je protjerao Fatah iz pojasa Gaze, a Fatah, glavna partija palestinske vlasti, nastavio je kontrolu nad dijelovima Zapadne obale.

 

Od tada, tačnije od juna 2007. Izrael je uveo kopnenu, vazdušnu i pomorsku blokadu pojasa Gaze, enklave u kojoj je živjelo više od dva miliona stanovnika, optužujući Hamas za terorizam.

 

Administracija Donalda Trampa u vrijeme svog mandata - postavlja izraelsko-palestinski sporazum kao spoljnopolitički prioritet. Trampova administracija 2018. premješta Američku ambasadu iz Tel Aviva u Jerusalim, a 2020. objavljuje plan “Mirom do prosperiteta”, koji su Palestinci odbili zbog podrške budućoj izraelskoj aneksiji naselja na Zapadnoj obali.